پیشتر به بررسی ساخت شیشه در ایران باستان اشاره کردیم. شیشه گری در ایران از تاریخچه ای بس طولانی برخوردار است و همواره مانند سایر صنایع و هنرهای دستی فراز ونشیب ها و رکود و صعودهایی داشته است.
این هنر – صنعتِ کهن از روزگاران گذشته دست به دست گردیده و امروزه نیز دارای اهمیت بسزایی می باشد، به طوری که در حال حاضر نیز کارگاه های شیشه گری دستی متعددی در تهران، اصفهان، میمند، قمصر، شیراز، جهرم و… به کار اشتغال دارند و همان گونه که توضیح داده شد، از طریق «فوتی» یا «پرسی» فراوردههای مختلفی را تولید می کنند. شیشه ی تولیدی تهران دارای جنبه های مصرفی بیشتری است و ضمن تأمین احتیاجات منطقه و شهرهای دیگر حتی به برخی کشورها نیز صادر می شود. در حالی که شیشه های ساخت میمند، قمصر، شیراز و جهرم فاقد تنوع کافی بوده و معمولا محصولات از یک یا دو نوع تجاور نمیکند و اکثر تولیدات نیز در منطقه مصرف شده و به ندرت به بازار سایر شهرها راه می یابد.
شیشه گری در تهران
در تهران حدود ۶۵ کارگاه به ساخت و تولید فراورده های شیشه یی اشتغال دارند که ۳۵ کارگاه صرفاً به تولید شیشه ی دست ساز و ۳۰ کارگاه به تولید شیشه های دستی و پرسی میپردازند. در کارگاه های شیشه گری شهر تهران، انواع محصولات مصرفی از قبیل پارچ، لیوان، قنددان، شکلات خوری، گلدان، پایه ی چراغ لاله و… تولید می شود.
ضمن آنکه در تعدادی از کارگاه های شیشه گری، کارهای مربوط به تلفیق فلز با شیشه، مات کردن و آبگز کردن شیشه هم انجام می شود. اما کار تراش و نقاشی روی شیشه در کارگاه های جداگانه و مستقلی انجام می شود که کار آنها صرفا به نقاشی یا تراش اختصاص یافته است.
شیشه گری در میمند
در شهرستان میمند که در ۱۱۰ کیلومتری شهرستان شیراز و در مسیر شیراز به فیروزآباد قرار گرفته، به دلیل وجود فراوان باغات گل، گلابگیری دارای سابقه ی طولانی است، شیشه گری نیز به تبع آن از ایام گذشته رواج داشته است و در هر دوره صنعت گران به ساخت وسایلی که برای گلاب مناسب باشد، پرداخته اند.
در حال حاضر نیز این شهر کم و بیش موقعیت گذشته ی خود را حفظ کرده و کارگاهی در آن به تولید قرّابه (ظرفی شیشه یی شبیه به لامپ روشنایی که کف آن مسطح است و حدود ۱ لیتر مایع ظرفیت دارد.) و کوپ (ظرفی شیشه یی با مشخصات قرابه منتها باظرفیتی حدود 5/1 تا ۳ لیتر مایع) در اندازه های مختلف می پردازد و فراورده های جالب شیشه یی دیگری نیز تولید می شود. در تعدادی از روستاها نیز کوره های کوچک خانگی دایر و در آنها تولید شیشه ی دست ساز جریان دارد. در میمند هیچ یک از صنعت گران با روش استفاده از سیلیس آشنایی ندارند و کلا از ضایعات شیشه یی به عنوان مواد اولیه بهره می گیرند و تولیداتشان نیز معمولا ساده و بدون نقش و رنگ می باشد.
شیشه گری در قمصر
در شهرستان قمصر نیز که در نزدیکی شهرستان کاشان است و یکی از مراکز عمده ی گلابگیری کشور، از گذشته های دور کارگاه های متعددی به تولید ظروف شیشه یی اشتغال داشته اند ولی در حال حاضر تنها یک کارگاه شیشه گری وجود دارد که در واقع باقی مانده ی کارگاه های متعدد و پررونق شیشه گری کاشان در سال های گذشته است. محصولات تولیدی این کارگاه همانند فرآورده های ساخت میمند به طور فصلی و در ارتباط با گلابگیری ساخته می شود و از ظروفی نظیر قرابه وکوپ تجاوز نمی کنند.
شیشه گری در شیراز
یک کارگاه تولید محصولات شیشه یی پرسی به طور فصلی و فقط در سه ماهه ی تابستان در شیراز به ساخت نوعی از بطری های پرسی جهت نگهداری آبلیمو و عرقیات به کار اشتغال دارد و براساس دریافت سفارش از مشتریان اقدام به تولید می کند.
شیشه گری در جهرم
در ماه های تابستان، همزمان با شروع فعالیت کسانی که به کار گرفتن آبلیمو اشتغال دارند، تعدادی از صنعت گران میمندی به جهرم عزیمت می کنند و بنا به سفارش تولیدکنندگان آبلیمو به ساخت قرابه و کوپ هایی در حّد مصرف همان سفارش دهنده می پردازند. در سایر نقاط ایران شیشه گری چندان متداول نیست و اگر کارگاه هایی نیز وجود داشته باشد، به علل مختلفی از قبیل عدم تنوع محصولات و پایین بودن میزان تولیدات آنها باعث شده تا اطلاعات زیادی از آنها در دست نباشد. همانطور که گفته شد باوجودی که هم اینک قسمت اعظم فعالیت در زمینه ی هنر – صنعت شیشه گری دستی و ساخت و تولید مصنوعات شیشه یی در تهران تمرکز یافته، هنوز کارگاه های متعددی در نقاط دیگر نظیر میمند و قمصر و… دایر و مشغول به کار هستند، شایان ذکر است در این کارگاه ها که شرایط کم و بیش یکسانی دارند، به طور کلی دو نوع شیشه تولید می شود:
دسته ی اول، فراورده های که کلیه ی مراحل ساخت و پرداخت آنها به وسیله ی دست انجام می شود و از هیچ گونه ابزار و وسیله ی ماشینی در تهیه ی آنها استفاده نمی شود که به شیشه ی «فوتی» شهرت دارند.
دسته ی دوم، تولیداتی که اکثرا «پرسی» بوده و معلول استفاده از ماشین های مخصوص هستند و شیشه ی «قالبی» نامیده می شوند. در کارگاه های شیشه گری دستی از وسایل و لوازم بسیار ابتدایی و ساده یی که شرح آنها داده شد، استفاده می شود.
کارگاه های شیشه گری ایران تقریبا ساختمان هایی متحدالشکل دارند و اکثرا دارای ساختمانی با سقف بلند و پنجره های بزرگ روبه روی هم هستند و طوری ساخته شده اند که بر اثر جریان هوا، هوای گرم ناشی از کارکردن کوره ها به آسانی می تواند از محوطه ی آنجا خارج شود. گفتنی است که ظرف سه دهه ی اخیر، بر تعداد کارگاه ها، شاغلین و به مقدار قابل ملاحظه یی بر میزان تولید انواع محصولات شیشه یی افزوده شده است و کیفیت فراورده های شیشه یی دست ساز به مراتب بالاتر رفته و از تنوع فوق العاده یی برخوردار شده است.
همچنین تلاش هایی مستمر و پیگیر برای تولید بلور و کریستال در کشورمان صورت پذیرفته است که امید می رود به زودی به نتایج ارزنده یی دست یابیم تا دیگر شاهد ورود بی رویه ی بلور و کریستال های خارجی به کشورمان نباشیم. در پایان ذکر این نکته هم گفتنی است که تولید کریستال در حد قابل قبول و تا حدودی قابل رقابت با کریستال های تولیدی در کارخانه های بلور و کریستال سازی کشورهای چک، اسلواکی، فرانسه، اتریش و ایتالیا، در گرو دسترسی به سیلیس خالص با عیار بالا، طراحی کوره های مناسب برای ذوب سیلیس در درجه حرارتی حدود ۱۸۰۰ درجه ی سانتیگراد و گرمخانه ی مناسب برای تنش زدایی پس از ساخت است که امید است اقدامات انجام شده مثمرثمر واقع شود و بلور و کریستال مورد نیاز کشور که هم اکنون بیشتر از خارج تأمین می شود، در داخل کشور قابل تولید باشد.
گفتنی است ادامه حیات شیشه گری دستی در شهر تهران و دیگر مراکز محدود تولید آن در گرو رفع مشکلات و مسائل عدیده ای است که ذیلا به آنها اشاره می شود:
۱- بهبود شرایط کار و فعالیت در کارگاه های شیشه گری و رعایت اصول ایمنی وبهداشت محیط کار.
۲- ملزم ساختن کارگاه های شیشه گری به استفاده از گاز برای سوخت به جای سایر مواد سوختی.
۳- تنوع بخشیدن به طرحها و فرمهای آثار تولیدی و امکان تولید آثار شیشه ای منطبق با ذوق و سلیقه بازارهای داخلی و خارجی.
۴- بهبود کیفیت مواد اولیه مصرفی که یکی از شروط اصلی برای تولید آثار با کیفیت است.
5- بهره گیری از تجارب، تخصصی و دانش فنی کارشناسان، استادان و متخصصین ذیربط به منظور بهبود وسایل و ابزار کار و کیفیت آثار تولیدی و در نهایت بستر سازی برای استفاده از دانش روز در تولید فرآورده های شیشه دست ساز.
۶- توجه لازم به آموزش آکادمیک شیشه گری دستی در مراکز آموزشی ذیربط با تأکید بر «به روز کردن» نحوه آموزشی «شیشه فوتی »در کنار آموزش دیگر روشهای تولید شیشه نظیر«فیوز گلاس» (FuseGlass) و…
۷- فراهم آوردن شرایط لازم برای فروش خارجی (صادرات) محصولات و آثار شیشه ای دست ساز.
