محصولات شیشه ای دست ساز انواع گوناگونی دارد که با انجام کارهای تکمیلی روی آنها می توان هم بر زیبایی شیشه ها افزود و هم محصولات بسیار متنوعی را عرضه کرد.
این محصولات عبارت است از :
شیشه‌ی بار فتن، شیشه‌های دو پوست، سه پوست، شیشه‌ی آبگر، شیشه‌ی مات، شیشه‌ی نقش دار، شیشه‌ی تراش دار و شیشه با تلفیق با فلز و …که به شرح چگونگی ساخت آنها می پردازیم.
نخست باید دانست که این تنوع ناشی از عواملی است که پس از مراحل اولیه ساخت که در همه آنها یکسان است روی شیشه ها انجام می شود که به آنها مراحل تکمیلی کار می گویند.
این عوامل شیشه ها را از نظر نوع متنوع کرده و همچنین بر زیبایی آنها می افزاید. هر چند که برخی از شیشه‌های دست ساز، به شکل ساده عرضه می شود که به افزایش کیفیت ظاهری فرآورده ها و زیباسازی آنها می انجامد.
از جمله این عملیات تکمیلی تراش و نقاشی روی شیشه است همچنین گاهی شیشه گران با استفاده از مواد شیمیایی یا به کمک عوامل فیزیکی به مات کردن یا آبگز کردن شیشه می پردازند که به شرح هر یک از این موارد می پردازیم.
شیشه‌های تراش دار
آن دسته از فرآورده‌های شیشه ای ایرانی که از سده‌های دور و پیش از میلاد مسیح باقی مانده، همگی بیانگر این است که هنرمندان و صنعتگران ایرانی مهارت و هنر بسیاری در تزیین و تراش شیشه‌های ساخته شده داشته اند. بی شک این هنر همزمان با پیدایش شیشه گری و یا کمی بعد، به منصه‌ی ظهور رسیده است و همزمان و به موازات این هنر-صنعت کهن، رشد کرده است. طبق شواهد به دست آمده، استنباط میشود که صنعتگران به کمک ابزار و وسایلی بسیار ساده و ابتدایی به تراش بخشی‌هایی از سطوح محصولات شیشه ای دست سازشان می پرداخته اند که در جهت زیباتر ساختن این فرآورده بوده است. شیشه‌های تراش دار که کار تراش آن با روش «تراش شستی» انجام می شده و به دوره‌ی ساسانی تعلق دارد، هم اکنون در موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌ی تهران نگهداری می شود که نمونه‌هایی جالب و ارزنده از تراش روی شیشه را به دست می دهد. در حال حاضر نیز بسیاری از محصولات شیشه ای دست ساز با نقوشی به صورت تراش‌های عمیق یا سطحی بر روی ظروف تولید شده، عرضه می شود. البته کار تراشی در کارگاه‌های شیشه گری با استفاده از الکتروموتورهای کوچکی که دیسکی را به چرخش درمی آورند انجام می شود. بدین ترتیب که صنعتگران به کمک سنگهای مخصوصی که درجه‌ی سختی آنها بیشتر از سختی شیشه است، به وسیله‌ی نگه داشتن ظرف در جلوی دستگاه، به خط انداختن بر روی شیشه می پردازند. سرعت چرخ‌های مخصوص تراش و دیسک تراشکاری ارتباط مستقیمی با نوع تراش مورد نظر بر روی ظرف دارد. به این صورت که هر چه بخواهند میزان عمق تراش مورد نظر را بیشتر کنند، به همان نسبت چرخ تراش هم باید با سرعت بیشتری به چرخش درآید و برعکس، برای اینکه نقوشی با عمق کمتر ایجاد کنند، چرخ تراشکاری را با سرعت کمتری مورد استفاده قرار می دهند.
طریقه‌ی کار بدین صورت است صنعتگران تراشکار قبل از شروع کار، نقاطی که برای ایجاد نقش در نظر دارند را مشخص می کنند و سپس با نگاه داشتن محصول شیشه ای خود در کنار سنگ دستگاه تراش، به تراش و نقش انداختن قسمت‌های لازم و مشخص شده بر روی آن می پردازند. نقوشی که جهت تراش بر روی شیشه ها استفاده می شود، اغلب نقوشی است ذهنی و الهام گرفته از نقوش سنتی و گل و بته‌های سمبولیک. همانطور که اشاره شد، تراش روی شیشه از قدیمیترین کارهایی است که به عنوان مراحل تکمیلی ساخت برای زیبایی شیشه ها به کار میرفته است. مات کردن شیشه: همانطور که میدانیم شیشه ماده ای است که از اثر گذاری اکثر مواد شیمیایی و طبیعی در امان است یعنی آنکه هم در مقابل بیشتر مواد تأثیرپذیری ندارد و هم بر اکثر مواد اثرگذار نیست، امّا با اینکه ظاهراً در مقابل مواد شیمیایی دارای مقاومت خوبی است، برخی از مواد شیمیایی نیز قابلیت اثرگذاری بر روی آن را دارد. به همین جهت گروهی از هنرمندان با ذوق از این خاصیت استفاده‌ی بهینه کرده و با بهره گیری از برخی از مواد شیمیایی، به مات کردن و غیرشفاف ساختن ظاهر فرآورده‌های شیشه ای خود می پردازند. برای کار مات کردن شیشه، حتماً باید از ماده ای که بتواند سطح بیرونی شیشه را در خود حل کند، استفاده میشود چرا که حل شدن پوسته‌ی روی شیشه در شیشه و پدیده‌ی مات شدن را حاصل می کند. اسید فلوئوریدریک (HF) از جمله اسیدها و موادی است که بر شیشه اثرگذار است و شیشه در مقابل آن مقاومت ندارد. به عبارت دیگر بهتر است چنین بگوییم که اسید فلوئوریدریک تنها اسیدی است که قابلیت جذب شیشه را به طور کامل در خود دارد یعنی باعث خوردگی و حل شدن شیشه میشود. البته باید به این نکته توجه داشت که کار کردن با این اسید علاوه بر آنکه کار مشکلی به نظر میرسد، دربردارنده‌ی خطراتی نیز هست. به همین جهت در اکثر کارگاه‌هایی که عمل مات کردن شیشه انجام می شود، از ماده‌ی دیگری به نام محلول «آمونیوم هیدروژن فلورید» و یا مواد مشابه دیگری استفاده میشود که خطر کمتری را با خود به همراه دارد. برای مات کردن شیشه از روش‌های دیگری نیز مانند شن پاشی و یا بی فلور آلومینیوم همراه سولفات دو پتاس و سولفات دوسود، استفاده می کنند. برای مات کردن وسایل شیشه ای، آنها را به مدت کوتاهی، حداکثر دو یا سه دقیقه در محلولی شیمیایی قرار داده و سپس از محلول خارج می کنند. بعد آنها را با آب سرد شستشو می دهند که باعث مات شدن شیشه می شود. سطح شیشه‌های مات به دلیل خورندگی‌هایی که اسید بر روی آن ایجاد می کند، دارای فرورفتگی و برجستگی‌های فراوانی می شود که اگر چه ظاهراً نمودار نیست ولی با مشاهده‌ی ذره ای از آن در زیر میکروسکوپ یا به کمک ذره بین‌های بسیار قوی، می توان هزاران ناهمواری را بر روی آن مشاهده کرد.
آبگز کردن
یکی دیگر از کارهای تکمیلی که بر روی شیشه‌های دست ساز تولید شده، به جهت افزایش زیبایی آنها انجام میشود، عمل آبگز کردن شیشه هاست. همانطور که گفته شد، شیشه به دلیل خواصی که داراست، در اثر تغییرات ناگهانی حرارت، دچار ترک خوردگی شده و حتی در بعضی مواقع شکسته می شود. بسیاری از هنرمندان با ذوق از همین خاصیت شیشه استفاده کرده و شیشه‌هایی را به نام شیشه‌های آبگز تولید می کنند. آنها از خاصیت انقباض سریع قسمت بیرونی شیشه که باعث شکست آن میشود کمک می گیرند. طریقه‌ی کار بدین صورت است که پس از تکمیل محصول شیشه ای و قبل از اینکه شیشه کاملاً سرد شود، آن را به مدت فقط چند ثانیه به سرعت در داخل آب سرد فرو می برند و به سرعت از آن خارج می کنند. بر اثر این کار، تغییر حرارت ناگهانی در شیشه ایجاد شده و باعث میشود بخش نازکی از سطح بیرونی شیشه سریعاً سرد شده و در آن صدها شکستگی کوچک به وجود آید، اما چون هنوز داخل آن گرم است، ترکهای سطحی آن پیشروی نمی کند و در نتیجه شیشه به طور کامل نمی شکند. اماً این عملی از کیفیت و دوام شیشه به میزان بسیاری میکاهد و ممکن است با کوچکترین ضربه ای شیشه از هم فرو بپاشد.
برای جلوگیری از این اتفاق و بالا بردن نسبی دوام شیشه‌های آبگز شده، پس از خروج فرآورده‌های شیشه ای از داخل آب سرد، مجدداً آن را جلوی کوره نگه داشته و به آن دوباره حرارت می دهند تا بافت‌های شیشه در هم محکم شود. البته با این عمل استحکام شیشه‌های آبگز را بالا می برند، امّا به طور کلی مقداری از دوام کلی شیشه کاسته می شود. استفاده از این شیشه ها بیشتر جنبه‌ی تزیینی دارد.
شیشه‌های نقاشی شده (شیشه‌های منقوش)
بهتر است آن را «شیشه‌ی مینایی» بنامیم. نقاشی بر روی شیشه‌های دست ساز نیز یکی دیگر از مراحل تکمیلی است که بر روی شیشه ها انجام می شود. این هنر از زمان ظهور اسلام بسیار متداول بوده و تا به امروز ادامه یافته که به مقدار بسیاری بر زیبایی و ارزش شیشه‌های دست ساز می افزاید.
برای نقاشی روی شیشه از اکسیدهای مختلف فلزات (به صورت پودر) در ترکیب با «تربانتین» و روغن مخصوصی( به روغن رنگ نسوز معروف است) که مخلوط و ساییده شده است و از غلظت لازم برخوردار است، استفاده می کنند. در نقاشی بر روی شیشه، با قلم مو به کار نقاشی بر روی شیشه و منقوش ساختن آن می پردازند. در نقوش کار شده بر روی شیشه‌های دست ساز، بیشتر از نقوش سنتی استفاده می شود. پس از نقاشی نیز به منظور ثابت کردن رنگهای نقاشی شده به روی شیشه اشیاء نقاشی شده را به مدت ۲ تا ۴ ساعت در کوره ای با دمای ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه‌ی سانتیگراد قرار می دهند و سپس کوره را خاموش می کنند و پس از سرد شدن کامل کوره، اشیاء را از آن خارج می کنند
شیشه‌های نقش دار و تراش دار گاهی برای زیبایی بیشتر شیشه‌های دست ساز، هم تراش و هم نقاشی بر روی آنها اجرا می شود که زیبایی دو چندانی به آنها می بخشد. برای این منظور نخست، عمل تراش بر روی شیشه انجام می شود و پس از تکمیل مراحل آن، کار نقاشی صورت می گیرد که در خاتمه برای ثابت ماندن رنگهای نقاشی شده مجدداً شیشه را داخل کوره می گذارند.
شیشه‌های با تلفیق فلز (شیشه‌ی دور فلز) گاهی از اوقات شیشه گران برای تنوع بخشیدن به محصولاتشان، آنها را با فلزات تلفیق کرده و استفاده می کنند، که زیبایی خاصی به کار می بخشد.
روشی کار به این صورت است که نخست استوانه ای فلزی از جنس مس با برنج (و یا فلزات و آلیاژهای دیگر) را با قطر و ارتفاع دلخواه خود و توأم با نقوش مشبک تهیه می کنند و پس از آماده شدن گوی شیشه ای، آن را داخل استوانه قرار داده و عمل دمیدن را در آن انجام می دهند. شیشه در اثر دمیدن منبسط شده و حجم داخل استوانه‌ی فلزی را پر می کند و کمی نیز از میان شبکه‌های روی فلز به خارج نفوذ میکند. این امر باعث میشود که شیشه پس از سرد شدن از فلز جدا نشود، بدین ترتیب فرمی بسیار زیبا ایجاد می شود.
شیشه‌ی بار فَتَن
تولید شیشه‌ی بار فَتَن ربطی به کارهای تکمیلی بر روی شیشه ندارد. مراحل کار تولید همانند تولید دیگر شیشه‌های معمولی است، با این تفاوت که تنها در فرمول اولیه‌ی ماده‌ی مذاب آن در کوره موادی را اضافه می کنند. برای ساخت این نوع شیشه از بار شیری و یا بارهای رنگین شفاف استفاده می شود. ماده‌ی مذاب در تولید شیشه‌های بارفَتَن شیری رنگ است و علت ایجاد این رنگ وجود موادی است که به ماده‌ی اصلی اضافه شده که اصلی ترین و مهمترین آنها کرمولیت است.
شیشه‌های دو پوست و سه پوست
برای ساخت این شیشه ها حداقل از دو یا سه بار رنگین کوره استفاده می شود. برای تولید شیشه‌های دو پوست یا سه پوست که از بارهای رنگی متفاوتی استفاده می شود. معمولاً کوره‌های نسوز درکنارهم قرار داردکه هریک از آنها دارای بار رنگی متفاوتی است.
تا صنعتگر بتواند از رنگهای دلخواه به ترتیب استفاده کند. برای تولید شیشه‌های دو پوست، ابتدا توسط لوله‌ی دم از بار مذاب کوره ای که معمولاً بیرنگ است، برمی دارند و در سر آن یک گوی ایجاد می کنند، سپس آن را در کوره‌ی مجاور که بار رنگی شیری یا قرمز و سبز و قهوه ای دارد، وارد می کنند، بعد آن را خارج کرده و در آن می دمند. به این صورت شیشه‌های دو پوست را ایجاد می کنند. شیشه‌های سه پوست نیز به همین ترتیب است و همیشه شروع از بار بی رنگ است و سپس شیری یا رنگهای دیگر و در نهایت رنگ سوم برای تشخیص چند پوسته بودن این شیشه ها باید بر روی آنها تراش ایجاد کرد تا رنگهای پوسته‌های زیرین خود را نشان دهند. اگر در شیشه‌های سه پوسته رنگ آخر شیری باشد و رنگ وسطی آن قرمز یا سبز باشد، از رنگ لاجوردی و یا فیروزه ای استفاده می شود که پس از تراش خوردن، شیشه خود را مانند زمرد نشان می دهد و بسیار زیبا می شود.
