یکی از صنایعی که در سالهای اخیر رشد قابل توجهی در آن را شاهد هستیم صنعت شیشه کشورمان است. این صنعت توانسته با اتکا به توانمندی داخلی، تقاضا داخل را پوشش دهد و در کنار آن درآمد صادراتی نیز برای کشور به ارمغان آورد؛ به گونه ای که بررسی ها نشان می دهد که در اوایل انقلاب حدود ۷۰% نیاز داخل از طریق واردات تامین می‌شد، اما در یک دهه گذشته صنعت شیشه‌سازی ایران به ایستگاه خودکفایی رسیده و حتی جزو صادرکننده‌های بزرگ به کشورهای همسایه و حتی جهان به شمار می‌رود.
آخرین آمارها حاکی است که در سال ۹۷ صنعت شیشه جزو معدود صنایعی بود که با تمام ظرفیت مشغول به تولید بود؛ تاجایی که در این سال میزان تولید شیشه به ۲.۵ میلیون تن رسید که از این میزان حدود ۳۰ تا ۳۵درصد به صادرات اختصاص یافت.
به همین منظور پژوهش خبری مصاحبه ای با آقایان «محمد علی قنبری» رئیس اتحادیه شیشه و آئینه و «حسین زجاجی» عضو هئیت مدیره و دبیر انجمن صنعت شیشه کشور انجام داده است.
تاریخچه
صنعت شیشه و بلور‌سازی به عنوان یک صنعت در کشورمان نخستین‌بار در سالهای ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز شد. داستان نخستین کارخانه شیشه‌سازی در کشورمان جالب و عبرت‌آمیز است. در سالهای ۱۳۱۰ از قفقاز نوعی آب‌معدنی به ایران صادر می‌شد که بسیار مورد توجه مردم بود و اهالی تهران، شمال و آذربایجان از آن استقبال زیادی می‌کردند. این آب‌معدنی که به «تارزان» معروف بود، در شیشه‌های دربسته به کشورمان وارد می‌شد و مردم کشورمان غافل از وجود آب‌های معدنی داخلی، آن را مصرف می‌کردند. بعضی‌ها هم از چشمه‌های آب‌معدنی کشورمان اطلاعات داشتند اما دسترسی به این مناطق بسیار مشکل بود. همچنین، سازمانی وجود نداشت که این آب‌های گوارا را در شیشه کرده و به فروش برساند. به همین دلیل در همین زمان یعنی بین سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۸ یک کارخانه بطری‌سازی به وجود آمد. بدین ترتیب، آب چشمه‌ها را در داخل بطری‌های این کارخانه کرده و برای مصرف داخلی و بی‌نیاز کردن کشور از آب‌معدنی و همچنین، برای صادر کردن به بازار خارج عرضه شد. پس از چندی بررسی، نخستین کارخانه شیشه‌سازی ایران را در شرق تهران ایجاد کرد. بعدها در بررسی‌ها به این نتیجه رسیدند که کارخانه‌ای تاسیس شود که هم محصولات بطری و هم محصولات شیشه‌ای دیگر نیز تولید کند. به این ترتیب، فعالیت برای خرید کارخانه‌ای که قادر به ساخت بطری، حباب، چراغ، استکان، لیوان، شیشه و دیگر کالاهای شکستنی باشد، آغاز شد. چنین کارخانه‌ای به سرپرستی عبدالحسین نیکپور سرمایه‌گذاری شد و مذاکره برای خرید کارخانه از کشور آلمان آغاز شد. بدین ترتیب، نخستین کارخانه شیشه و بلور‌سازی ایران در سال ۱۳۱۸ گشایش یافت. ۱۲ شهریور همین سال پس از بهره‌برداری از سیلوی تهران نخستین محصولات کارخانه با مارک ساخت ایران به بازار عرضه شد. اما با آغاز جنگ جهانی دوم و حضور متفقین کشور، ۳ سال بعد از آغاز جنگ در سال ۱۳۲۳ کارخانه تعطیل شد. بعد از جنگ جهانی دوم کشورهای دیگری طرف معامله قرار گرفتند و به این ترتیب، یک کمپانی امریکایی طرف معامله برای خرید دستگاه‌های جدید قرار گرفت. از این کمپانی یک کوره با ۳ ماشین خریداری شد و کارخانه دوباره آغاز به کار کرد. کارگرانی که در زمان جنگ هر کدام به سویی رفته بودند بار دیگر به سر کار خود بازگشتند، اما با وجود فعالیت این کارخانه در سالهای مختلف کارخانه از نظر اقتصادی وضع خوبی نداشت. با این حال، کارخانه تا سال ۱۳۳۴ به فعالیت خود ادامه داد و به دنبال آن کارخانه‌های جدید شیشه‌سازی مانند کارخانه شیشه‌سازی قزوین، آبگینه، قوطی‌سازی و شرکت شیشه گاز فعالیت می‌کردند.
آمار تولید و تامین صددرصدی مواد اولیه صنعت شیشه در داخل
«محمد علی قنبری»، رئیس اتحادیه صنعت شیشه و آینه معتقد است که صنعت شیشه و آئینه از نمونه‌های توانمند در کشور است؛ چراکه این صنعت توانسته با ۱۰ کارخانه شیشه و آئینه در کشور روزانه هر کارخانه 40 تا 50 هزار متر مربع انواع شیشه دوجداره، سکوریت، خم، ضدگلوله و دیگر انواع شیشه تولید کند که در سال جمعا به حدود 550 هزار متر مربع شیشه در کشور تولید میشود. نکته موفق این صنعت تامین 100 درصدی مواد اولیه آن در داخل کشور است. ظرفیت تولید این صنعت در کشور از مرز 2 میلیون و ۲۰۰ هزار تن عبور کرده است. این میزان تولید در بخش شیشه تخت یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن، شیشه بطری ۴۰۰ هزار تن، بلور ۳۰۰ هزار تن و سایر صنایع ۱۰۰ هزار تن است.
در این راستا حسین زجاجی هم معتقد است که تامین نیاز کشور به شیشه ساختمان در داخل 85 تا 90 درصد است که در واقع کشور ما در این حوزه تقریباً بی‌نیاز هست و فقط برخی از شیشه‌های خاص که در ساختمان‌های گرانقیمت استفاده دارند، وارد کشور می‌شوند. در بخش تولید بطری و صنایع دارویی و غذایی توانایی تامین همه نیازهای کشور وجود دارد و در بخش بلور و کریستال نیز تولیدات خوبی وجود دارد و واردات این محصول فقط به سبب تنوع طلبی مصرف‌کنندگان است. تقریبا می‌توان گفت که صددرصد این صنعت در اختیار بخش خصوصی است.
آمار صادرات صنعت شیشه و کشورهای هدف صادرات
در حال حاضر کشورهای عربستان، عراق، افغانستان، حوزه خلیج فارس، آسیای میانه، ترکیه، هند و اروپا از خریداران شیشه ایران هستند و تولید روزانه شیشه و آئینه در کشور ۵۰۰ هزار متر مربع است که ۴۰% تولیدات این صنعت صادر میشود که مهمترین بخش آن شیشه اتومییل است.
بررسی آمارها نشان می دهد که در 11 ماه ابتدایی سال 97، ۶۷۰ هزار تن انواع محصولات مرتبط با صنعت شیشه به کشورهای دیگر صادر شده است.
همچنین بنا بر آمار مقدماتی گمرک جمهوری اسلامی ایران از تجارت خارجی چهار ماهه نخست سال 97 بیش از 167 هزار و 587 تن انواع شیشه از جمله شیشه فلوت، شیشه های عایق، آینه های شیشه ای به کشورهای مختلف جهان صادر شده است که این حجم شیشه به کشورهای مختلف جهان درآمد 42 میلیون و 25 هزار و 250 دلاری نصیب کشور شده است. در بین خریداران شیشه از ایران، کشور عراق با خرید بیش از 38 هزار تن به بزرگترین مشتری این محصول در این مدت تبدیل شده است که درآمد 10 میلیون و 610 هزار و 738 دلاری را نصیب کشور کرده است. همچنین کشور افغانستان بیش از 24 هزار تن انواع شیشه از ایران خریداری کرده است که درآمد 6 میلیون و 461 هزار و 896 دلاری برای کشور کسب شده است.
پیش بینی تولید صنعت شیشه تا سال 1404
حجم تولید صنعت شیشه ایران در آینده نزدیک به مرز سه میلیون تن در سال می رسد. سرانه مصرف شیشه در کشور ۲۵ کیلوگرم است. با احتساب این سرانه بخش عمده محصول تولیدی مازاد بر نیاز است و پیش بینی شده است تا سال 1404 میزان تولید صنعت شیشه کشور به 2.5 میلیون تن در سال برسد که حداقل یک میلیون تن آن صادر خواهد شد.
ایران سومین کشور تولید کننده شیشه در منطقه غرب آسیا
جمهوری اسلامی ایران سومین تولیدکننده شیشه در منطقه غرب آسیا است. صنعت شیشه ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی پیشرفت چندانی نداشت اما امروز صنعت شیشه در کشور بومی شده است. میزان صادرات شیشه و بلور در ایران حدود ۶۰۰ هزار تُن در سال است که ۲۰۰ میلیون دلار ارز آوری دارد. ذکر این نکته هم ضروری است که ظرفیت تولید انواع شیشه و بلور در ایران، به یک میلیون و ۷۰۰ هزار تُن در سال رسیده است که این امر موجب شده تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا تاثیری بر صنعت شیشه ایران نداشته باشد.
همچنین ایران بعد از کشورهای چین و آمریکا سومین کشور تولید کننده شیشه نوزده میلیمتری در جهان است. درحال حاضر4% شیشه دنیا در ایران تولید میشود که آمار چشمگیری برای صنعت کشور است.
همچنین در سال 1397 جدیدترین و پیشرفته ترین واحد تولیدی فلوت منطقه با نام فلوت کاویان پاسخگوی نیاز دیروز تا به امروز مشتریان داخلی و خارجی است.
اولین کارخانه برون مرزی شیشه فلوت گروه صنعتی شیشه، در کشور سوریه
صنعت شیشه کشور در سال 2010توانست اولین کارخانه برون مرزی را در فرست گلس شهر عدرا (حدود 30 کیلومتری دمشق) از کشور سوریه جهت عرضه نمودن محصولات تولیدی خود به بازارهای خاورمیانه و اروپا احداث نماید. این “کارخانه فرست گلس” با برخورداری از فناوری مدرن، اولین و تنها تولید کننده شیشه شناور در سوریه می باشد. این کارخانه شیشه های فلوت را با کیفیت بالا و همچنین محصول آینه را در اندازه های مختلف و ضخامت استاندارد تولید و عرضه مینماید.
چالش های صنعت شیشه در کشور
*بوروکراسی و مشکلات داخلی
*نداشتن دیپلماسی صادراتی و برنامه نداشتن دولت در معرفی این صنعت در بازارهای صادراتی و همچنین نداشتن نقشه برای جذب بازارهای صادراتی
*وجود دامپینگ در این صنعت توسط کشورهای رقیب (صادرات یک کالا با قیمت کمتر از هزینه‌های تمام شده یا به عبارتی دیگر فروش کالا در خارج به قیمتی کمتر از قیمت داخلی گفته می شود) . کشورهایی نظیر ترکیه و هند به دلیل اینکه بازار صادرات را در دست داشته باشند به این کار رو آوردهاند.
*واردات بی رویه در بخش بلور با وجود تولید کافی در کشور. طبق گفته دبیر انجمن صنفی شیشه ایران(حسین زجاجی)، واردات بلور اشتباهی است که به دلیل اعمال تعرفههای ترجیحی با ترکیه شکل گرفته است.
*عدم حمایت منظم و ساماندهی شده از سوی دولت برای تولیدکنندگان در برابر صادرات کالاهای صنعت شیشه
*عدم به روز بودن فناوری این صنعت
*ضعیف بودن دیپلماسی اقتصادی در حوزه صنعت شیشه که در این زمینه از کشورهایی مثل ترکیه عقب هستیم.
*ضعف در زیرساخت‌ها
شکننده شدن صادرات شیشه با نوسان نرخ ارز و تاثیر تحریم ها
حسین زجاجی، دبیر انجمن شیشه ایران معتقد است که یکی از مهمترین بحران‌هایی که این روزها صنعت شیشه با آن روبه‌رو است، مربوط به صادرات میشود. از آنجایی که بیشتر صادرات ما به کشورهای همسایه چون افغانستان، عراق، ترکیه و… است که اگر این بازار بهم بریزد، یکی از مشکلات صنعت شیشه با توجه به اختلاف نرخ ارزی پیش آمده، صادرات خواهد بود. البته نه تنها در زمینه شیشه تخت بلکه در بخش بلور و شیشه خودرو هم این اتفاق در حال رخ دادن است. این در حالی است که صنعت شیشه در کشور ما دارای قابلیت‌های زیادی است. کشورهای هدف علاقه‌مند هستند که به طور ریالی با ما مبادله کنند، زیرا ریال ارزش خود را از دست داده و معامله به ریال برای این کشورها به صرفه‌تر است. اما قوانین پیمان‌سپاری سبب کاهش صادرات ما به این کشورها شد. از سوی دیگر موضوع حمل‌ونقل پیش آمد، چراکه ما حتی به برزیل هم صادرات شیشه داشتیم که با وجود تحریم‌ها و نبود کشتی هزینه‌های حمل‌ونقل چندین برابر شد.
به همین سبب، نوسان مسائل ارزی سبب شده که بازارهای صادراتی شیشه دچار نقصان شوند. مشکل افزایش نرخ با توجه به محدودیت‌های سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان وجود دارد، چراکه این سازمان یک سقف نرخ برای افزایش قیمت‌ها در نظر گرفته است. بنابراین از یک سو محدودیت در زمینه افزایش قیمت‌ها وجود دارد و از سوی دیگر بازار کشش لازم را نداشته و تقاضایی وجود ندارد.
در این میان، نرخ دلار هم که روند صعودی در پیش گرفته و تمام کسانی که در بازار شیشه فعالیت می‌کنند به یکباره تمام شیشه را از بازار جمع‌آوری و صادر کرده‌اند. این موضوع بازار صادرات را بهم ریخته و آشفته کرده چراکه شیشه‌ها در وهله نخست به ارزش واقعی خود در جهان صادر نشده‌اند و از سوی دیگر با هر کیفیتی صادر شده‌اند که این موضوع می‌تواند به بازار صنعت شیشه ایران صدمه وارد کند. از این‌رو ما به وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان توسعه تجارت اعلام کردیم که از یک‌سو مجوز صادرات را تنها به کارخانه‌دارها بدهند و از سوی دیگر نرخ داخلی شیشه را نیز افزایش دهند.
زجاجی از تاثیرگذاری تحریم‌ها بر این صنعت میگوید و معتقد است که تنها بخشی که از صنعت شیشه به سبب تحریم‌ها آسیب دید، صنعت شیشه خودرو بود. این صنعت بیش از آنکه از تحریم‌های خارجی ضربه ببیند از بوروکراسی و مشکلات داخلی آسیب دیده از طرف دیگر هیچ حمایتی برای بازارهای صادراتی صورت نمی‌گیرد و از دیپلماسی صادراتی خوبی در این راستا بهره‌مند نیستیم. در بخش صنایع خودرو در سال جاری بیش از ۴۵درصد با افت تولید روبه‌رو شده‌ایم، چراکه خودروسازان خارجی به دلیل تحریم‌ها از کشور خارج شدند و خودروسازی دچار رکود شد که این رکود به شیشه‌سازی خودرو نیز سرایت کرد.
اما قنبری رئیس اتحادیه شیشه و آینه تهران بر این باور است که از آنجا که تمام تولیدکنندگان شیشه به‌طور کامل جزو بخش خصوصی هستند، تحریم‌ها تاثیری بر کار این تولیدکنندگان ندارد و هر یک، کانال‌های ویژه صادرات خود را دارند و این موضوع را مدیریت کرده‌اند.
کلام آخر
کــارشناسان اقتصادی معتقدند؛ سرمایه‌گذاری باید در حوزه‌هایی باشد که توجیه اقتصادی بالاتری دارد و سرمایه‌گذار در حوزه خود بتواند مواد اولیه‌اش را در داخل کشور و با سهولت تهیه کند تا تولید توجیه اقتصادی داشته باشد. در این میان صنعت شیشه به‌عنوان یکی از صنایع ساختمانی با توجه به اینکه حدود صددرصد مواد اولیه را در داخل کشور فراهم میکند، می‌تواند توجیه اقتصادی بالایی را به همراه دارد. به ظن کارشناسان و تولیدکنندگان این حوزه، این صنعت می‌تواند صنعت درآمدزایی برای کشور باشد و با موفقیت موجب سود برای سرمایه‌گذار و کشور شود. چراکه با توجه به حجم بالای مواد اولیه مورد نیاز تولید شیشه در ایران و همچنین خطوط تولید نصب شده در کشور، این صنعت یکی از امتیازهای قابل توجه صنعتی ایران برای دستیابی به بازارهای صادراتی را داراست.
در واقع صنعت شیشه با تحقق سیاستهای اقتصاد مقاومتی و سال رونق تولید توانسته رونق را به فعالیت اقتصادی خود بازگردانند و تنور کسب و کار خود را داغ کنند.
هرچند که کارشناسان امید دارند تا سال 1404 میزان تولید صنعت شیشه کشور به 2.5 میلیون تن در سال برسد و دست‌کم یک‌میلیون تن آن صادر شود؛ اما باید گفت که تقویت زیرساخت‌های صادرات این صنایع به میزان بهره‌مندی از این صنعت خواهد افزود و این تلاش و همت متخصصان این حوزه و همچنین حمایت دولتمردان و مسئولان این کشور را برای این صنعت طلب می کند.
