شکل‌دهی مواد مذاب شیشه به وسیله‌ی دَم و قالب برای ساخت ظروف و اشیای تزئین شفاف یا مات را «شیشه‌گری» گویند.
آثار آبگینه‌ی سنتی بر حسب روش تولید به سه دسته‌ی فوتی، قالبی، و یا ترکیبی تقسیم‌بندی می‌شوند.
به دلیل استفاده از مواد کمک ذوب مانند سدیم و پتاسیم، شیشه به صورت شفاف یا مات درمی‌آید و در مقابل بسیاری از حلال‌های آلی و معدنی پایدار است. این ماده در حالت ذوب قابلیت شکل‌پذیری به صورت مسطح و حجمی داشته و پس از سرد شدن، جامد، سخت، شکننده و شفاف می‌شود.
در سطح شیشه می‌توان با تراش، نقاشی، شیوه‌های مات‌سازی، آبگز کردن و روش‌های ساخت دو پوست و سه پوست، انواع طرح‌ها را اجرا کرد.
با استفاده از ترکیب اکسیدهای فلزی و مواد ترکیبی می‌توان انواع رنگ‌های لاجوردی (اکسید کبالت)، بنفش (اکسید منگنز)، آبی و سبز آبی (اکسید مس)، زرد (اکسید کادمیوم)، سبز (اکسید کرم)، سبز آبی (بی‌کربنات پتاسیم) را در خمیر شیشه به وجود آورد.
تاریخ شیشه در دنیای باستان
شیشه‌گری یکی از قدیمی‌ترین هنرها و صنایعی است که بشر آن را به وجود آورده است، شواهدی تاریخی و باستان‌شناسی نشان می‌دهد که شیشه و حتی استفاده و کاربرد آن در ۴۰۰۰ سال پیش وجود داشته است.
یکی از شواهد، کشف شیشه به صورت مهره‌ی تزئینی در «اریدو» در دلتای رود فرات که مربوط به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد است را اثبات می‌کند.
در بین‌النهرین و مصر، مهره‌های شیشه‌ای به دست آمده، که از توده‌های شیشه‌ی طبیعی ساخته شده‌اند و متعلق به ۴۵۰۰ سال پیش هستند. تعدادی ظروف و اشیای
کوچک متعلق به بین‌النهرین که ۴۰۰۰ سال عمر داشته‌اند، به دست آمده است که این اشیاء با کنده کاری روی تکه‌های شیشه‌ی طبیعی ساخته شده‌اند.
اولین فرآورده‌های شیشه‌ی مذاب که از حفریات باستان‌شناسی به دست آمده با حرارتی بالغ بر ۱۰۶۰ درجه ی سانتی‌گراد ساخته شده‌اند.
استفاده از شیشه به عنوان لعاب مورد استفاده‌ی سفالگران باستان بوده و دستور تهیه آن که بر روی لوحه‌ی گل نوشته شده و از بین‌النهرین به دست آمده، متعلق به قرن هفدهم پیش از میلاد است.
از قدیمی‌ترین نمونه‌های محصولات شیشه‌ای، روکش‌های تزئینی روی اشیاء سفالی و شیشه‌ای است. این لایه‌های شیشه‌ی مذاب را روی اشیاء سنگی با سفالی با قالب‌های شنی می‌کشیدند. قدیمی‌ترین ظروف شیشه‌ای متعلق به مصر است که در سال‌های ۱۵۰۰ تا ۱۴۰۰ پیش از میلاد ساخته شده‌اند.
مصنوعات شیشه‌ای باستانی از ترکیب شن یا سیلیس، سودا یا پتاس و آهک ساخته شده‌اند. سودا برای پایین آوردن درجه ذوب که بیش از ۱۷۰۰ درجه سانتی‌گراد بوده می‌باشد که آن را بین ۱۵۰۰ تا ۱۴۰۰ درجه سانتی‌گراد می‌رساندند و سنگ آهک به عنوان ماده سفت کننده به کار می‌رفته است.
قدیم‌ترین کارگاه شیشه‌گری که قدمتی در حدود 14 قرن پیش از میلاد دارد در «تل امرنا» در بین‌النهرین آسیای باختری کشف شده است.
تاریخ شیشه‌گری در ایران
تاریخ هنر شیشه‌گری در ایران هنوز به طور کامل شناخته نشده است. حفریات باستان‌شناسی جدید منشاء شیشه را در ایران کمی روشن کرده‌اند. در میان اولین آثار شیشه‌ای به دست آمده در ایران، می‌توان از مهره‌های استوانه مکشوفه در حفریات «چغازنبیل» خوزستان نام برد.
در منطقه دیلمان مهره‌های شیشه‌ای به دست آمده که در هزاره‌ی اول پیش از میلاد در فلات ایران ساخته شده است. روش به کار رفته در ساخت این مهره‌های کوچک جالب توجه است که بسیاری از آنها را دو یا سه بار رشته‌های شیشه به دور یک مغزی استوانه‌ای‌شکل به وجود آمده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در منطقه‌ی رودبار گیلان در تپه‌ى «مارلیک»، دو ظرف زیبای شیشه متعلق به اواخر هزاره‌ی دوم یا اوایل هزاره‌ی اول پیش از میلاد به دست آمده که هر دو ظرف با استفاده از روش موزاییکی ساخته شده است. قطعاتی از ظروف شیشه‌ای که با همین روش ساخته شده، از منطقه‌ی حسنلو در آذربایجان به دست آمده است که تاریخ ساخت آن به نیمه دوم قرن نهم پیش از میلاد باز می‌گردد.
اولین نشانه‌ها از ظروف دوران هخامنشی را در ادبیات کهن مربوط به ایران می‌یابیم. «آریستوفان» یونانی در یکی از آثار خود از مصرف جام‌های شیشه‌ای در دربار پادشاهان ایران صحبت می‌کند.
ظروف به دست آمده دوره‌ی هخامنشیان در تخت جمشید شامل یک بشقاب، یک سرپوش، یک کوزه، یک جام شراب و چندین شیء دیگر شیشه‌ای است.
در میان این اشیاء شیشه‌ای که با روش دمیدن در قالب ساخته شده باشد وجود ندارد و احتمالا این ظروف با روش فشردن در قالب ساخته می‌شده است.
در کشفیاتی که در گورستان‌های متعلق به اواخر دوره‌ی هخامنشی و اوایل دوره اشکانی به عمل آمده، اشیایی پیدا شده که شامل مهره‌های شیشه‌ای است. دو ظرف شیشه‌ای کوچک که یکی از آنها با روش قالب پیدا شده، شامل مهره‌های شیشه‌ای، و دو ظرف شیشه‌ای کوچک که یکی از آنها با روش قالب شنی ساخته شده و نیز یک رشته گردنبند مرکب از مهره‌های شیشه‌ای متعلق به اوایل دوره‌ی اشکانی به دست آمده است.
از قرن اول تا سوم میلادی یعنی اواخر دوره‌ی اشکانی و اوایل دوره‌ی ساسانی اشیای شیشه‌ای پیدا شده که با روش دمیدن در قالب و دمیدن آزاد به وجود آمده‌اند، که شامل: پیاله، فنجان، فنجان دسته‌دار، بشقاب و بطری است.
روش‌های ساخت شیشه که در دوران اسلامی در ایران به کار می‌رفته است یکی همان شیوه‌ی دمیدن در قالب برای شیشه‌های ضخیم است که در دوران اشکانی و ساسانی به کار می‌رفته و دیگر روش دمیدن آزاد برای شیشه‌های نازک است که در شیشه‌های سوریه نیز دیده می‌شود. ایجاد کمال زیبایی با روش دمیدن آزاد امکان‌پذیر است که در دوران اسلامی به اوج خود رسیده است.
در قرن سوم و چهارم هجری قمری در زمان حکومت سامانیان، ایران تجدد حیات علمی، ادبی و صنعتی دوباره‌ای پیدا کرد. دو شهر عظیم نیشابور و سمرقند در دوره‌ی ساسانیان که در هر دو محل حفاری به عمل آمده، آثار به دست آمده که نشان می‌دهد این دو شهر از مراکز ساخت شیشه در زمان خود بوده‌اند سبک کار هر دو تقریبا مشابه یکدیگر با انواع تزئینات، تراش، فشرده در قالب و نقوش افزوده بوده است.
شیشه‌گری ایران در دوره‌ی سلجوقی به اوج زیبایی خود رسید. حفریات مناطق ری، گرگان و نیشابور این ادعا را اثبات می‌رساند.
با حمله مغول به ایران و ویران شدن اکثر مراکز علمی و صنعتی چون نیشابور، گرگان و ری، برای مدت طولانی شیشه‌گری دچار رکود شد و پس از ایشان نیز ایلخانان بیشتر به ساختن و گسترش سفالگری توجه کردند و تولید شیشه بسیار کم و در کارگاه‌های کوچک انجام می‌گرفت.
با ظهور سلسله صفوی و سلطنت شاه عباس و توجه و علاقه‌ی وی به پیشرفت هنر و صنعت و تشویق پیشه‌وران، شیشه‌گری در ایران مجددا تجدید حیات کرد و این بار شهر شیراز از مراکز ساخت و تولید شیشه قرار گرفت. هنرمندان شیشه‌گر این دوران صرف نظر از به کار گرفتن انواع روش‌های تزئینی ساخته شده چون شیشه‌ی دمیده در قالب و تراش و افزودن نوارهای افزوده، هنر نقاشی را نیز به یاری طلبیدند و خالق آثار باشکوهی در این زمینه شدند.
روش‌های ساخت شیشه
۱. قالب شنی: برای ساختن اول ظروف شیشه‌ای از روش قالب منفی استفاده شده
است. این روش را اصطلاحا قالب شنی می‌نامند و هنوز هم به این نام مشهور است، در گذشته عقیده‌ی متخصصان بر آن بود که قالب از شن ساخته می‌شده است اما تحقیقات بعدی این نظریه را رد کرد و امروزه ثابت شده است که قالب منفی مورد مصرف از جنس گل، مخلوط با کاه بوده است.
۲. روش موزاییکی: یکی دیگر از ابتدای‌ترین روش‌های به کار برده شده در ساختن ظروف شیشه‌ای روش موزاییکی است. از قرار یافته‌های «تل اریما» و «آقارقوف» در بین‌النهرین و تپه «مارلیک» و «حسنلو» در ایران، کاملا مسلم شده که در قرن پانزدهم پیش از میلاد هنرمندان شیشه‌گر از این روش برای ساختن ظروف استفاده کرده‌اند.
۳. روش تراش یا ساییدن: این روش پیش از شیشه برای ساختن سنگ‌های گرانبهای طبیعی نیز به کار می‌رفت. به همین دلیل است که روش مزبور از همان ابتدای پیدایش شیشه، مورد مصرف هنرمندان شیشه‌گر قرار گرفته است. با این همه در قرن هشتم پیش از میلاد این روش عمومیت داشت. در این روش شیشه‌ی مورد نظر را از داخل یک بلور شیشه‌ای که قبلا تهیه شده بود می‌تراشیدند.
۴. فشردن در قالب: شیشه‌گران اولیه این روش را از سفالگران وام گرفتند. روش مزبور نه تنها در مورد ظروف شیشه‌ای، بلکه برای ساخت مجسمه‌های بزرگ و کوچک نیز به کار برده می‌شد. در این روش اشیایی که فقط یک بُعد آن مورد نظر بود (مانند مجسمه‌ها)، شیشه مذاب درون یک قالب شنی مورد نظر را در داخل آن می‌ریختند.
استفاده از این روش حتی پس از کشف دمیدن در قالب در شیشه نیز ادامه داشته است.
۵. روش دمیدن در قالب: کشف این موضوع که شیشه‌ی مذاب اگر در یک سرلوله فلزی توخالی قرار گیرد و با دمیدن در سر دیگر لوله، می‌توان آن را مانند حباب صابون درآورد، انقلابی در هنر شیشه‌گری پدید آورد. این امر مهم همزمان با بنیان گذاری امپراطوری رم در قرن اول پیش از میلاد صورت گرفت. البته در این کشف تنها رومیان سهم نداشتند، بلکه فینیقی‌ها نیز تقریبا به صورت همزمان با ایشان، موفق به روش دمیدن در شیشه شده بودند.
شیشه رنگی
تولید شیشه رنگی در دنیای باستان در حقیقت امری اجباری بوده است زیرا که برای رنگین کردن شیشه‌ها باید از اکسید فلزاتی چون آهن که باعث به وجود آمدن رنگ سبز در سایه‌های مختلف در شیشه می‌شود، به طور طبیعی در شن مورد استفاده شیشه وجود داشت. تا قبل از سال ۸۰۰ میلادی، هنرمندان شیشه‌گر قادر به جدا کردن این ناخالصی نبودند و بالطبع نمی‌توانستند شیشه‌ی بی‌رنگ تولید کنند.
دستور ساخت و ترکیب اکسید فلزات مختلف به ماده‌ی اصلی برای ساختن شیشه‌های رنگی بر روی یک سری لوحه‌های گلی نوشته شده‌ی مکشوفه از حفریات کتابخانه‌ی آشور بانیپال در نینوا بر ساحل شرقی رود دجله‌ی علیا با تمام جزئیات آورده شده است.
ترکیب اکسید فلزاتی چون منگنز و آهن برای به وجود آوردن شیشه‌های رنگی
برای اولین بار به صورت تصادفی انجام گرفته است. انواع شیشه‌های رنگی:
الف) شیشه‌ی آبی: که برای تهیه‌ی آن از اکسید کبالت یا اکسید مس، در انواع آبی کم‌رنگ و پررنگ استفاده می‌شده است.
ب) شیشه قرمز مات: که به دو طریق مختلف ساخته می‌شد که نوع اول از اکسید مس و نوع دوم از اکسید سرب بوده است.
ج) شیشه‌ی سفید مات: برای تهیه‌ی آن از ترکیب کلسیم و سنگ سرب استفاده می‌کردند.
د) شیشه‌ی سبز رنگ: از اکسید آهن است که به طور طبیعی در شن مورد مصرف شیشه‌گری وجود داشته است.
ه) شیشه تیره رنگ و سیاه: اکسید آهن برای تولید این نوع شیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت. البته ترکیب مقدار بیشتری از هر اکسید می‌تواند شیشه را بسیار پررنگ کند و رنگ تیره‌ای که به نظر سیاه می‌رسد به آن بدهد.
و) شیشه زرد رنگ مات: شاید پیش از دیگر شیشه‌های رنگی آغاز شده باشد. برای مثال اولین شیء شیشه‌ای زرد رنگ قابل تاریخ گذاری مصر که متعلق به سال‌های ۱۵۴۰- ۱۴۵۰ پیش از میلاد است، بر روی سطح تزئینات خطی از شیشه‌ی مات زرد رنگ وجود داشته است. این نوع شیشه به احتمال قوی رنگ مات خود را مدیون سنگ سرمه است. تولید این شیشه به مقیاس کم در بین رومیان رواج داشت.
با اینکه هنرمندان شیشه‌گر قرن‌ها در صدد ساختن شیشه‌ی بی‌رنگ و بدون ناخالصی بودند، اما تولید این نوع شیشه برای اولین بار در ایران و بین‌النهرین از قرن چهارم میلادی شروع شد و در مصر نیز، یک قرن بعد صورت عمل به خود گرفت.
شیشه را می‌توان با استفاده از سنگ سرمه، صاف و شفاف کرد برای مثال اگر خمیر شیشه، دارای رنگ سبز را با سنگ سرمه مخلوط کرده و با درجه حرارتی معادل با ۱۱۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد حرارت بدهند، شیشه‌ی به دست آمده کاملا صاف و شفاف خواهد بود. ولی این روش به زودی از رونق افتاد و سنگ سرمه جای خود را به دی اکسید منگنز داد که باعث می‌شد اکسید آهن موجود در شیشه زایل شود و در حقیقت ناخالصی یکی از مواد اولیه، یعنی شن گرفته شود.
روش‌های تزئین شیشه
تزئین در آثار شیشه‌ای همزمان با ساخت و یا پس از پایان ساخت اشیای شیشه‌ای انجام می‌شود که هر یک از آنها نیز گونه‌های مختلفی دارند.
الف) تزیین همزمان با ساخت
در این روش انواع شیوه‌های تزئین در مرحله‌ی برداشت بار دوم و بعد از آن صورت می‌پذیرد، مانند چند پوسته کردن، تولید شیشه‌ی رنگارنگ، تلفیق شیشه و فلز و آبگز کردن.
چند پوسته کردن شیشه: برای هر پوسته شیء شیشه‌ای مورد نظر، بایستی یک بار از شیشه‌ی رنگی مذاب و دلخواه برداشته و پس از سرد شدن هر مرحله دوباره مقداری از مذاب رنگی دیگری روی شیشه‌ی اول قرار گیرد.
شیشه‌ی رنگارنگ: هنگامی که گوی دوم را بر خرده شیشه‌های رنگی بغلطانند یا مذاب شیشه‌های رنگی را به صورت خطی بر گوی دوم به شکل خاص قرار دهند و سپس در آن دمیده و شکل دلخواه را به وجود آورند، شیء ساخته شده رنگارنگ خواهد شد.
تلفیق شیشه و فلز: در این شیوه مذاب شیشه درون آرایه‌های فلزی دمیده می‌شود.
آبگز کردن: پس از شکل دادن شیشه و قبل از سرد شدن کامل، برای چند لحظه آن را در آب سرد فرو می‌برند و دوباره شیء را در بالای مواد مذاب درون کوره نگه می‌دارند تا ترک‌های ایجاد شده با حرارت کوره به یکدیگر متصل شود.
ب) تزئین پس از ساخت
در این شیوه پس از ساخت شیء شیشه‌ای و سرد شدن کامل، تزئینات به شیوه‌های زیر انجام می‌شود.
الف) مات کردن، ب) نقاشی روی شیشه و ج) تراش شیشه.
مات کردن شیشه: برای مات‌سازی بدنه‌ی شیشه می‌توان از مواد شیمیایی استفاده کرد تا بتواند سطح آن را مقداری حل کند. بهترین این مواد اسیدفلوریدریک (HF) است. ولی امروزه از روش شن‌پاشی نیز استفاده می‌کنند.
نقاشی روی شیشه: با استفاده از پودر نرم اکسیدهای رنگی روی شیشه‌ی ساخته شده را نقاشی کرده و سپس با حرارت ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه سانتی‌گراد در کوره، رنگ‌ها پخته و ثابت می‌شوند.
تراش شیشه: بر روی سطوح شیشه با استفاده از چرخ‌های تراش نقش‌های متفاوت خطی ایجاد می‌کنند.
